+31203417896 buschges@bart.nl

Atlas 1792

Atlas Zuid-Afrika

Het jaar 2020 is het Multatulijaar. Twee honderd jaar geleden is de criticus van het kolonialisme Eduard Douwes Dekker geboren te Amsterdam. Dat feit wordt op feestelijke wijze herdacht met vooral in het najaar vele evenementen.

Multatuli wordt met zijn Max Havelaar gezien als het beginpunt van de anti-koloniale standpunten. Hij was een bron van inspiratie voor velen. Van socialisten, radikaalliberalen en feministen en de aanhangers van de ethische politiek. Onder hen Ferdinand Domela Nieuwenhuis, Charles van Deventer en Wilhelmina Drucker om maar een paar te noemen. De heraut van het feminisme werd Multatuli zelfs genoemd in een boektitel uit 2010. Zelf vond hij niet dat hij een voorloper was van het socialisme, feminisme of antikolonialisme. Zo liet hij in een advertentie blijken dat hij geen socialist was, eerder anti-socialist. Ook de koloniaalethici deden inspiratie op bij hem, hoewel hij tegengestelde opvattingen huldigde. De afschaffing van het cultuurstelsel in Indië vond hij maar niets. Neen, de ethici hadden zich in plaats van Multatuli in hun eigen eeuw, beter kunnen richten op kritische boeken uit de achttiende eeuw.

Eén van die kritische boeken was Histoire philosophique et politique des établissements et du commerce dans les deux Indes uit 1770 van de samensteller Guillaume Raynal (1713-1796), dat enkele jaren later in een Nederlandse vertaling verscheen. Het zesdelige werk heeft een enorme invloed gehad op de mondiale verbreiding van het Verlichtingsdenken en op een kritische reflectie met betrekking tot het westerse koloniale systeem. Mede door de artikelen van verlichtingsfilosofen als Denis Diderot zijn de ideeën in de Histoire philosophique, zoals gelijkheid van vrouwen, afschaffing van slavernij en van de tirannie van koningen, verspreid. Op de Republiek der zeven Provinciën, dat met de VOC en WIC een groot imperium bezat, hadden de schrijvers van Histoire philosophique stevige kritiek, in de woorden van J. Israel: “ ‘Republicans’ who had shaken off the yoke of Philip II’s despotism had not shrunk from imposing a comparable or worse tyranny on others not only in Asia but also South Africa, where the ‘Hottentots’ were despicably treated.” (J. I. Israel, Democratic Enlightenment. p. 542). Domela Nieuwenhuis gebruikte honderd jaar later in de Tweede Kamer dezelfde vergelijking toen hij de Nederlandse aanwezigheid in Indië als kolonisator bekritiseerde.

Atlas Zuidoost Azié

Noch in de biografie van Jan Willem Stutje over Domela, noch in die van Dik van der Meulen over Multatuli is er enige verwijzing naar de antikoloniale opvattingen van de Verlichtingsfilosofen uit de achttiende eeuw. Multatuli had wel belangstelling voor filosofen als Diderot voor zover zij schreven over religie en aanverwante zaken. De vraag dient zich aan of de antikoloniale opvattingen van Raynal en Diderot in Nederland totaal verdwenen zijn? Domela en Multatuli hebben in ieder geval deze kritiek niet opgepikt. Het had wel gekund. De geschiedenis van de twee Indiën kende in het Frans 49 drukken (de eersten in Amsterdam) en beiden spraken Frans. Er zijn twee Nederlandse vertalingen uit 1778 (Wysgeerige en staatkundige geschiedenis van de bezittingen en den koophandel der Europeaanen in de beide Indien) en in 1792 werd de hier geproduceerde Atlas uitgegeven. In de Koninklijke Bibliotheek zijn verschillende exemplaren van zowel de Franse als de Nederlandse uitgaves te vinden.

Over de relatie tussen antikolonialisme van de achttiende en negentiende eeuw is weinig bekend. Hoe dat kan is een raadsel. Speelde de op terreur uitgelopen Franse revolutie een negatieve rol? Of was de Napoleontische wereldoorlog spelbreker, in die zin dat na 1815 de tijd van de Verlichting en antikolonialisme vergeten werd?

Wellicht tijd voor nieuw onderzoek.